KAYNAKLARHaritamız iki yazılı kaynaktan derlenmiştir.1) Jüstinyen’in 31 numaralı Novella’sı (“yeni kanunname”). 536 tarihli bu kanunname ile Bizans Devleti 531 yılında “Ebedi Barış” antlaşması ile sonlanan İran savaşında zaptettiği Ermeni topraklarında iki yeni eyalet kurar: Yukarı Armenia (merkezi Erzincan) ve Dördüncü Armenia (sivil idare merkezi Martyropolis = Silvan, askeri merkezi Kitharizon = Bingöl Haraba). Öteden beri Bizans’a ait olan Birinci ve İkinci Armenia eyaletleri yeniden numaralandırılarak İkinci Armenia (Sivas) ve Üçüncü Armenia (Malatya) olur. Her eyalete dahil olan şehirler not edilmiştir.2) 6. yüzyıl sonlarına ait olduğu tahmin edilen Ermenice anonim Coğrafya Risalesi (Աշխարհացոյց). Erken döneme ait sayısız el yazma nüshası olan bu metin, o tarihte çoktan ortadan kalkmış olan Ermeni Krallığının idari taksimatını ve henüz son derece canlı olan yerel Ermeni beyliklerinin teşkilat şemasını verir. Ermeni ülkesini paylaşmış olan iki imparatorluğa hiç değinmez. İlginç bir şekilde, eski krallığa dahil olan sahada yüz civarında Ermeni beyliği sayarken, eski krallık alanı dışında kalan Armenia Minor (Sivas ve Malatya) bölgesinde herhangi bir beylik ismi anmaz.Haritada her eyaleti ayrı bir renkle gösterdik. Aşağıdaki listeler batıdan doğuya ve kuzeyden güneye sıralıdır.Kalın mavi çizgi MÖ 1. ila MS 3. /4. yüzyıllarda Roma İmparatorluğu’na bağlı olan Armenia Minor eyaletini, kalın kırmızı çizgi Romalıların Armenia Major adını verdiği bağımsız veya yarı-bağımsız Ermeni Krallığı’nı gösterir. Siyah çizgi 531 Barışı itibariyle Bizans/İran etki sınırıdır.BİZANS EYALETLERİ1) İkinci Armenia: Başkent Sebastopolis (Sivas). Eski Birinci Armenia eyaletine Pontus Polemoniacus eyaletinden ayrılan Komana (Tokat merkez) ve Helenopontos eyaletinden ayrılan Zela (Zile) eklenmiştir.2) Üçüncü Armenia. Başkent Melitene (Malatya). Eski İkinci Armenia eyaletidir. Kayseri Pınarbaşı, Adana Feke, Maraş Göksun ve Afşin-Elbistan dahildir.3) Ön Armenia veya Yukarı Armenia: İdari başkenti Justinianopolis (Erzincan-Üzümlü), askeri başkenti Satala’dır (Kelkit Sadak köyü). Eski Pontus Polemoniacus eyaletinin Trabzon ve Giresun’a kadar olan büyük bir bölümü bu eyalete eklenmiştir. Coğrafya Risalesi bu eyalette şu ilçeleri sayar. İlginçtir ki ilçelerin hiç birinde hanedan adı zikredilmemiş ve bu ilçelerin beyleri (eğer varsa) tarihi olaylarda rol oynamamıştır.a) Ağün veya Arüdz: İliç’in Kuruçay bucağı ile Refahiye güneyib) Taranaği: Kemahc) Mntsur. Dersim kuzeyid) Yegeğyats, Yun. Akilisênê: Erzincan Ovasıe) Terçan, Yun. Derxênê: Tercan kuzeyi, Çayırlıf) Mananaği: Tercan güneyi, Çatg) Sber, Yun. Syspiritês: İspirh) Şağakomk: Erzurum ‘Gürcü Boğazı’i) Garin, Yun. Karinitês: Erzurum Ovası4) Dördüncü Armenia: Antik Sophênê (Yun.) = Dzopk (Erm.) Krallığı’na tekabül eden bu bölgede, Kanunname’ye göre “yabancı bir tabir olan ‘satrap’ unvanını taşıyan çeşitli kavimlerden beyler hüküm sürer”. İdari başkent Martyropolis (Silvan), askeri başkent ise Bingöl’ün doğusunda Murat Çayı kıyısında olan Kitharizon kale-kentidir. Eyalet kurulduktan kısa süre sonra ikiye bölünecek, kuzeyi (Elazığ, Palu, Kiğı) ‘Asıl’ Dördüncü Armenia adını taşımaya devam ederken güneyinde (Diyarbakır) Mesopotamia eyaleti teşkil edilecektir.a) Tekik ve Kovrek: Eyaletin batı ucunda ve Fırat’ın solunda oldukları malumdur, ancak yerleri net değildir. Çemişgezek ve Baskil olabilir.b) Asıl Dzopk, Yun. Sophênê: Eski Sophene krallarının ana yurdu olan Çarsancak’tır (Tunceli Mazgirt ve Pertek)c) Hantsit, Yun. Anzithênê: Elazığ Ovasıd) Palahovid, Yun. Balabitênê: Palu ve Kovancılar. Bazen ayrı bir ilçe olarak kaydedilen Arşamunik Palu ile Elazığ arasında, belki Palu batısındaki Örencik harabesi olmalıdır.e) Xortsean, Yun. Khorsanênê: Kiğı ve Adaklıf) Haşdeank, Yun. Asthianênê: Bingöl merkez. Bu ilçeden geçen Murat Suyu iki imparatorluğun sınırını oluşturur. Gtaric (Yun. Kitharizon) Kalesi sınırın sıfır noktasında ırmağın sağ kıyısındadır.g) Büyük Dzopk, Yun. Sophanênê: Eski Sophênê krallarının zaptettiği Diyarbakır ili veya sadece kuzey kısmıdır. Eski Kraliyet başkenti olan Eğil bölgesi Ermeni tarihlerinde Ankeğdun olarak anılır.h) Nprgerd, Miyafarkin, Martyropolis: Silvan kenti. Coğrafya Risalesi’nde Dördüncü Ermenistan’a değil Ağtsnik eyaletine dahil gösterilir. Teorik olarak Bizans eyaletinin idari başkenti olduğu halde, uzunca süre İran tarafında kalmış olduğu anlaşılıyor.İRAN HÜKMÜ ALTINDAKİ ESKİ ERMENİ İLLERİ1) Kukark, Yun. Gogarênê: Vaktiyle Ermeni Krallığı’na tabi olan bu ülkenin halkı Gürcü’dür.a) Gğarck, Gür. Klarceti: Ardanuçb) Ardahan2) Dayk, Gür. Tao: Vaktiyle Tao isimli (muhtemelen Kafkas kökenli) halkın yurdu iken Milat Öncesi bir tarihte Ermenilerce zaptedilmiş ve kolonize edilmiştir.a) Arseats Por: Yusufelib) Vokağe veya Okağe: Tortumc) Azortats Por: Uzundered) Poğxa: Narmane) Bardizats Por: Oltu ve Şenkaya güneyif) Pertats Por: Şenkaya kuzeyig) Goğ: Göle3) Ayrarad veya Ararat. Eski Pers İmparatorluğu çağında Armenia adlı eyalettir (satraplık). MÖ 190’da kurulan Armenia krallığının kraliyet ilidir. Şimdiki Ermenistan Cumhuriyeti’nde Aras Ovası, Gümrü ve Erivan kentleri ile Sevan Gölü’nün batı kesimi de bu eyalete dahildir. Sadece Türkiye’de kalan ilçelerini sayıyoruz:a) Pasean: Pasinler, Köprüköy ve Horasanb) Havnunik: Köprüköy güneyi, Avnik (Güzelhisar) Kalesi.c) Apeğenk ve Kapeğenk: Sarıkamış ile Kağızman’ın batısında Kötek nahiyesi.d) Arşarunik: Kağızman doğusu ve Digore) Şirag: Arpaçay’ın her iki yakası. Arpaçay ilçesi, Akyaka, Kars merkez ilçenin doğu kısmı, Ani kenti.f) Vanant: Kars merkez ve Selim ilçeleri. Bu ilçenin halkı Kafkas veya ‘Bulğar’ kökenli, muhtemelen Türkî bir zümre idi.g) Pakrevant: Ağrı merkez ve Eleşkirth) Dzağgodn: Diyadini) Gokovid: Doğubayazıtj) Cagadk: Iğdır merkez ve Tuzlucak) Maseatsodn: Ağrı Dağı kuzey yaylaları, Aralık4) Duruperan: Bu eyaletin can damarı Muş Ovası’na tekabül eden Daron beyliği idi. 4. yüzyıl başlarından itibaren Daron Beyliği’ne hükmeden Mamigonyan’lar, kuzeydoğuda Urartu kökenli dört eski beyliği (Bulanık, Malazgirt, Ahlat, Adilcevaz) ve kuzeydeki marjinal birtakım ilçeleri de egemenlikleri altına almışlardı.a) Martaği: Tekman. Tuz madeni vardı.b) Varajnunik: Hınıs.c) Dvaradzadap: Karayazıd) Daron: Muş Ovası. Muhtemelen Norşen (Güroymak) dahil fakat Muş güneyindeki dağlık saha hariç. Belki Solhan ve Karlıova güneyi de dahildi, ancak bu yerlerin 4. yüzyıl savaşlarından sonraki akıbeti meçhuldür.e) Asbagunik: Muş güneyinde Şadax veya Cevizlidere vadisi.f) Hark: Bulanıkg) Abahunik: Malazgirth) Pznunik: Ahlati) Xorxorunik: Adilcevaz5) Vasburagan: Muhtemelen Pers Kralları zamanında Armenia eyaletinden ayrılıp hükümdar soyundan prenslere tahsis edilmişti. İsmi Farsça “Şehzade Mülkü” demektir. Ermeni Krallığı çağında özellikle Erciş, Muradiye ve Gevaş’ta sık sık kraliyetle çatışan güçlü beylik hanedanları hüküm sürdü. Burada ele aldığımız dönemden çok sonra, 9.-10. yüzyıllarda Ardzruni hanedanı yönetiminde güçlü bir krallık kuruldu.a) Ağihovid: Erciş veya sadece kuzeybatı kısmı. Doğusu belki Kaçperunik adında ayrı beylik idi.b) Arperani: Muradiye.c) Arcişaghovid: Erçekd) Dosb: Van şehri ve kuzeyi (Tuşba)e) Yervantunik: Edremit ve Gürpınar’ın kuzey kısmı. Sonraki çağlarda bu bölgeye Hayots Tsor adı verilir.f) Rşdunik: Gevaşg) Pun Martasdan veya “Asıl Medistan”: Hoşap, Gürpınar’ın orta kısmıh) Antsevatsik: Gürpınar’ın güneyi yani Norduzi) Ağpag: Başkale6) Ağtsnik veya “Asuristan Ucu”: Asur yazıtlarında Alzi adıyla geçen ülkedir. Vaktiyle ayrı krallık iken MÖ 1. yüzyılda Ermeni krallarına tabi olmuş, ancak MS 4. yüzyılda isyan ederek ayrılmıştı. Yönetici hanedanı Asur kralları soyundan olmakla meşhurdu. Eyaletin ana merkezi olan Artsn (Erzen, Garzan) halkı Asuri idi. Ancak özellikle Bitlis yöresinde Ermeniler de yoğundu. Sasun büyük ölçüde bağımsız bir oluşumdu.a) Artsn. Batman, Beşiri ve Kurtalan. Büyük Artsn kenti (Erzn, Kurtalan’da Anuşirvan Harabesi) başkent idi. Çok sonradan Ğarzan Kürt beyleri bu ismi sürdürecektir.b) Sasun: Ağtsnik kralları ile “kardeş çocuğu” olmakla övünen bir dağ beyliği idi. Sonraki devirlerde ne İran, ne Bizans, ne Abbasi, ne Eyyubi, ne Safevi ve ne de Osmanlı egemenliğine boyun eğmemesiyle meşhurdur.c) Xuyt: Mutki’nin Kavakbaşı nahiyesi. Medeniyetten nasipsiz bir ilkel kavmin yaşadığı anlatılır.d) Salnotsor: Bitlis kenti ve vadisi. Önemli bir geçit yoluydu. Halkı öteden beri Ermeniydi.e) Aznıvatsor: Şimdi Bitlis merkez ile Tatvan arasında bölünmüş olan Küçüksu Vadisi.f) Dadig: Bitlis merkez Bölükyazı bucağı.g) Xerxetk: Siirt. Halkı Asuri veya “Xaldî” idi. İkinci terimin anlamı ve kapsamı malum değildir.h) Kzex: Yeri belirsiz. Belki Mutki merkez bucağı. Kimi kaynaklarda Hizan.7) Mogk, Mogs. Eski zamanda muhtemelen ayrı bir kavim iken Ermenileşmişti. Altı mikro-beylikten oluşan asıl Mogs (Bahçesaray) ile Çermatsor Vadisi’nden (Çatak) oluşurdu.8) Gorcayk: Gordu/Kordu adı verilen kavme ait on kadar kadar beylik. MÖ 1. yüzyıl ile MS 4. yüzyıl arasında kısa dönemlerle Ermeni Krallarına tabi olduğu için Coğrafya Risalesi’nde Ermeni ülkesine dahil gösterilir. Ancak Ermeni tarihinde kayda değer bir rol oynamaz ve eyaleti oluşturan beyliklerin sayısı ve mevkii konusunda Ermeni kaynakları son derece muğlaktır.“Asıl” Gordu ülkesi (Yun. Gordyênê) Şırnak merkez ilçedir.